Mura - Pirahã
Fonte: Vocabulário recolhido e organizado por Curt NIMUENDAJU e E.H. do Valle BENTES.
Classificação: Mura: Braz. MURA-PIRAHA. MYP
Legenda: O vocabulário básico corresponde ao Mura do Autaz; MM = Mura do Manicoré
abbai cabeça / cabeza / head
abçá adeus / adiós / good bye
abê (MM) ir embora / irse afuera / go away
aburaxa filha / hija / daughter
ahoixe perna / pierna / leg
anebuê pescoço / pescuezo / neck
aoí branco (cor) / blanco (color) / white (color)
apahã (MM) cabeça / cabeza / head
apaetá (MM) cabelo / cabello, pelo / hair
apaixi cabeça / cabeza / head
apapatái cabelo / cabello, pelo / hair
apai (MM) perna, pé / pierna, pié / leg, foot
apaí unha / uña / nail
aperahurih quente / caliente / hot
apiã (MM) braço / brazo / arm
api-xi rede / hamaca / hammock
apixi braço / brazo / arm
apoahái, kãhãi flecha / frecha / arrow
apoí, apo-pái orelha / oreja / ear
apoöe (MM) orelha / oreja / ear
aritahah frio / frío / cold
arra pé / pié / foot
arunái (MM) canoa / canoa / canoe
atái casa / casa / house
ati (MM) cutia / esp de roedor / a kind of rodent
atí pedra / piedra / stone
ato-pái dente / diente / tooth
aufuí mandioca / yuca / manioc
auin (MM) branco, homem branco / hombre blanco / white man
avoassê verde / verde / green
babichara ruim, mau / ruin, malo / bad
babi-en (MM) não presta / ruin, malo / bad
baçã pano, tecido / tejido / tissue
baha bonito / bonito / beautiful
bahã bom / bueno / good
bahai matar / matar / to kill
bahuxi surdo / sordo / deaf
baiai batata / patata, papa / potato
bãice (MM) é bom / és bueno / it is good
baitui veado / venado / deer
barihi anzol / anzuelo / fishhook
batirichi peixe / pez, pescado / fish
bauen (MM) onça / onza / ounce
beehai vermelho / rojo / red
bees (MM) amarelo / amarillo / yellow
begé terra / tierra / earth, soil
berê, ui terra, chão / tierra, suelo / earth, soil
berubê (MM) céu / cielo / sky
biupaê preto / negro / black (cor)
bou-ai onça / onza / ounce
burai (MM) pote / pote / pot, jar
cohara barriga / vientre / belly
cuice (MM) urinar / orinar / to urinate
dahai, dajahai macaco / mono / ape, monkey
dapfui mutum, esp. de ave / esp. de ave / a kind of bird
epê, ipe água / agua / water
foai (MM) fogo / fuego / fire
hainetuê dente / diente / tooth
hanaéuitahá peito / pecho / chest
hanapai cabeça / cabeza / head
haneai pé / pié / foot
hanecuê boca / boca / mouth
haneapue orelha / oreja / ear
hänecussetué olho / ojo / eye
hanehaixi osso / hueso / bone
hanehui pele / piel / skin
haneuí mão / mano / hand
henehêpuê língua / lengua / tongue
hanirai costas / espaldas / back
hihi árvore, pau / árbol, palo / tree, wood
huai arma de fogo / arma de fuego / weapon
huai, uai fogo, lenha / fuego, leña / fire, firewood
huê, ue arco / arco / bow
huiin um / uno / one
huxi, uxi sol / sol / sun
iatahauassai dormir / dormir / to sleep
ié pau, madeira / palo, madera / wood
iduhuni (MM) tamanduá / tamanduá / anteater
ihaburahai mãe / madre / mother
ikaihi (MM) tatu / armadillo / armadillo
inetuê nariz / nariz / nose
iobai flor / flor / flower
ipiburacuhi chuva / lluvia / rain
ipo-pái língua / lengua / tongue
iquaissai, kauassai comer / comer / to eat
irahi jumenta / jumenta / she donkey
irihuni (MM) velha / vieja / old woman
iruhuna (MM) mãe / madre / mother
ito-pái nariz / nariz / nose
ituhuna pai / padre / father
kabatí anta / danta, tapir / tapir, anta
kabatiê (MM) anta / danta, tapir / tapir, anta
kabatixi pequeno / pequeño / small
kaepara (MM) pirapitinga, esp. de peixe / esp. de pescado / a kind of
fish
kahãen (MM) casa / casa / house
kãhãi, apoahái flecha / frecha / arrow
kahin (MM) homem / hombre / man
kahín (MM) paca / paca / paca, spotted cavy
ka-hiã (MM) lua / luna / moon
ka-í homem / hombre / man
kãí casa / casa / house
kaiai lua / luna / moon
kaiaixihi, kaihai estrela / estrella / star
kairi mulher / mujer / woman
kaituhuna (MM) moço / muchacho, mozo / young man
kao-pái olho / ojo / eye
kã-uã (MM) boca / boca / mouth
kauassai, iquaissai comer / comer / to eat
kainhen estrela / estrella / star
kauan (MM) bom / buenos dias / good morning!
kõ-ã (MM) olho / ojo / eye
koãn (MM) face, rosto, cara / rostro, cara / face
kuabec (MM) morto, defunto, cadáver / cadáver / corpse
kuãçãi (MM) comer / comer / to eat
ku-pái olho / ojo / eye
maitõi (MM) veado / venado / deer
matiriss (MM) tambaqui, esp. de peixe / esp. de pescado / a kind of fish
micehê (MM) mandioca / yuca / manioc
mipáca (MM) homem negro / hombre negro / black man
mucui dois (tupi) / dos / two
neaossuita sobrancelha / ceja / eyebrown
ohoai filho / hijo / son
paiabaha gordo / gordo / fat
papain avô / abuelo / grandfather
paraí tu / tú / you (2.p.)
pê (MM) água / agua / water
peitassa, petixi beber / bibir / to drink
pep (MM) remo / remo / oar
pepe remo / remo / oar
petiça aguardente / aguardient / a kind o sugar cane brandy
ptahiçá (MM) beber / bibir / to drink
pura-ai flecha / frecha / arrow
purahen (MM) banana / banano, plátano / banana
raic farinha / harina / flour
sê (MM) sim / sí / yes
subaiçá (MM) macaxeira / yuca / manioc
tachi machado / hacha / axe
tahunhin (MM) longe, está / está lejos / it is far
tauhussá, tahuhuasi peixe miudo / pescado pequenito / a very small fish
tibury animal / animal / beast
tiho-ahai milho / maíz / corn
tiraê (MM) cobra / culebra / snake, cobra
toahanahah velho / viejo / old man
tuhuai (MM) moça / muchacha / girl
tupana (MM) deus / dios / god (tupi)
tuparae (MM) santo (tupi) / santo / saint
uacê (MM) novo / nuevo / new
uai (MM) jacaré / yacare / alligator
uai, wái, huai fogo, lenha / fuego, leña / fire, firewood
uaihin (MM) menino / niño / young boy
uãihen (MM) menina / niña / young girl
unãí (MM) lenha / leña / firewood
unãi (MM) igaçaba / esp. de olla grande / a large clay pot
uara (MM) noite / noche / night
uê, huê arco / arco / bow
uessê (MM) sol / sol / sun
uhahai panela / cazuela / cooking pot
ui mata / bosque / forest
ui, berê terra, chão / tierra, suelo / earth, soil
uni (MM) arco / arco / bow
uicê (MM) dia / día / day
uirahá fedendo / hediendo / stinking
upa (MM) mão / mano / hand
u-pai mão / mano / hand
urikbá (MM) não / no / no, not
uruai canoa / canoa / canoe
uatauiça (MM) melancia / sandía / watermelon
uitichi fumo, tabaco / tabaco / tobacco
uxi, huxi sol / sol / sun
Pirahã
Fonte: EVERETT, Daniel Leonard, A Lígua Pirahã e a Teoria da Sintaxe, UNICAMP, 1992.
400p. Classificação: Mura: Braz. MURA-PIRAHA. MYP
Partículas / Particulas / Particles
-ao instrumento (suf.) / instrument (suf.) / instrument (suf.)
-boó acima / arriba / above
-hio instrumento (suf.) / instrument (suf.) / instrument (suf.)
-kasi nome de algo / nombre de algo / name of something
-xai instrumento (suf.) / instrument (suf.) / instrument (suf.)
-xió direção / dirección / direction (suf.)
Palavras / Palabras / Words
aáháíhi açucar / azucar / sugar cane
ap entrar / entrar / to go in
baáb ruim, mau / ruin, malo / bad
baábáo doente / enfermo / sick
báaga vender / vender / to sell
báagaháí batata / patata, papa / potato
báagihí anzol / anzuelo / fishhook
báagiso muitos (contáveis), muito / muchos (contables) / many
baaí porco do mato pequeno / sajino pequeño / small hog
baáo afiar / afilar / to sharpen
báasi macaxeira / yuca / manioc
báaxáí bom, boa, bonito / bueno, bonito / good, beautiful
bagáboí dar / dar / to give
bagiahá roubar / robar / to rob
bahóigatoi porco / cerdo, puerco / pig
bahóísi catetu / puerco salvage / a kind of hog
bai medo / miedo / fear
báíhiigí devagar / despacio / slow
baitáo lavar / lavar / to wash
baitói veado / venado / deer
baíxi pai / padre / father
baíxi, xogiái geração ascendente / geración ascendiente
báohoipaí gato, maracajá / esp. de gato / a kind of cat
baósaá rede / hamaca / hammock
baósaí pano, tecido / tejido / tissue
bi koahoagá cobrir / cubrir / to cover
bigaí espesso, grosso / espeso, grueso / thick
bigái andar / andar / to walk
bigí terra, piso, céu / tierra, suelo, cielo / earth, soil, sky
bigí xihiaípi enterrar (colocar na terra) / enterrar / to bury
bigixihói lama / lama / mud
bigó, bíigió em baixo / en bajo / under
bigóxio baixar / bajar / to lower
bigóxio. bíigióxio para baixo / para bajo / lower
bihíhiio baixo (de altura) / bajo / low
bihóáxai pó, poeira / polvo / dust
bigópi dançar / danzar, bailar / to dance
biigí mostrar / mostrar / to show
biihóigíxi sombra / sombra / shadow
biipai sangue / sangre / blood
biísi amarelo, laranja, vermelho / amarillo, naranja, rojo / yellow,
orange, red
biixi mole / muelle / soft
biixói desagradável / desagradable / unpleasant
bikagogía mercadoria / mercadería / commodity
bioabá cansado, estar / estar cansado / to be tired
biosi, biió grama, relva / césped / grass
boaagá sede / sed / thirst
bogá- sair / salir / to go out
bógai seio / seno / breast
bogíaga torcer / torcer / to twist
bohóí peito / pecho / chest
bóí- cortar árvore / cortar árboles / to cut trees
boitó barco / barco / boat
boitópai garganta / garganta / throat
gaaba depois / despues / after
gáabí fechar / cerrar / to close
gahió avião / avión / airplane
gai dizer / decir / to say
gáía torto / tuerto / twisted
gáigí amarrar / amarrar / to tie
gáihi aquele / aquel, aquello / that one
gáihí aquilo que / aquello / that
gáta alumínio / aluminio / aluminium
gí tu / tú / you (2.p.)
gihiókasí feijão / frijol / bean
gíigohói dinheiro / dinero / money
gíisai isto, isso / esto / this
giísó maneira / manera / way
giisógi tartaruga / tortuga / turtle
giopaí, giaibaí cachorro / perro / dog
giotigai sal / sal / salt
gíxai queixo / quijada / chin
gíxai seu / suyo, su / your
go que ?, o que ? / que ? / what ?
gó aqui, aí, ali, lá / aqui, alla / here, there
gói tu / tú / you (2.p.)
goó onde / donde / where
hi ele / él / he
híaba, -hiab (negação) / (negación) / (negation)
hiabaí pagar / pagar / to pay
hiaitíihí pirahã, o povo / el pueblo pirahã / the Pirahã people
hiapióxio outro / otro / other
híba sobre / sobre / on, over
híbaxaí erguer / erguir / to raise
hibigíbagá xaiso tardinha / por la tarde / by afternoon
higó xaiso mais tarde / más tarde / later
híoó sobre / sobre / on, over
hiooi arredondado / redondeado / rounded
hióoi pular / saltar / to jump
hioóxio para cima / arriba / up
hisí sol / sol / sun
hisibaí chorar / llorar / to cry (ele chora)
hisó dia / día / day
hixí rato / ratón / rat
hoa dia / día / day
hoaagái esp. de fruta / esp. de fruta / a kind of fruit
hoagá mas, porém / mas, sin embargo / but
hoagí filho / hijo / son
hoagí vir / venir / to come
hoahói morcego / murciélago / bat
hoaí dar / dar / to give
hoaí, huai fogo / fuego / fire
hoaí quente / caliente / hot
hoaíi lenha / leña / firewood
hoaípói carvão / carbón / charcoal
hóao lado / lado / side
hoáoíi espingarda / espingarda / rifle
hoasaisi inambu, nambu / esp. de ave / a kind of bird
hoasígikoi chumbo / plomo / lead
hoatíi cinzas / cenizas / ash
hoatíi pólvora / pólvora / gun powder
hóáxaí nuvem, névoa / nube / cloud
hoaxioí chama / llama / flame
hoí dois, duas / dos / two
hói cipó / cipó, bejuco / liana
hói um / uno / one
hoigí sujo / sucio / dirty
hóii hoi corda de arco / hilo del arco / rope's bow
hoísai filha / hija / daughter
hóísai podre / podre, podrido / rotten
hoísai, hoagí filhos / hijos / son
hoítoí mutum, esp. de ave / esp. de ave / a kind of bird
hóoi arco / arco / bow
hoóxio dentro; para / adentro; para / inside; to
kaábi cheio / lleno / full
kaaxai arara / guacamayo / macaw
kabatií anta / danta, tapir / tapir, anta
kabatiíogií boi / buey / ox
kabatiógi vaca, boi / vaca, buey / cow, ox
kabogáohoi tambor / tambor / drum
kagahóí canoa pirahã (de casca) / canoa pirahã / Pirahã canoe
kagáíhiaí onça pintada / tipo de onza / a kind of ounce
kagak escrever / escribir / to write
kagí família / familia / family
kági esposa / esposa / wife
kagií agitar / agitar / to shake
kahai cintura / cintura / waist
kahaí flecha / frecha / arrow
kahaibó ponta de flecha / punta de frecha / arrow point
kahaiboi taquara / tacuara, bambú / bamboo
kaháíxáii lua / luna / moon
kaháíxíoi faca / cuchillo / knife
kahiaí cesta / canasta / basket
kai fazer / hacer / to do, to make
kaiíi casa / casa / house
kaipí construir / construir / to build
káixihí paca / paca / paca, spotted cavy
kakaopí pedir / rogar / to ask for
kaobí cair / caer / to fall
kaoi boca / boca / mouth
kaoi janela, porta, abertura / ventana, puerta, apertura / window, door,
hole
kaoí quem?, de quem? / quien?, de quien ? / who?, whoose ?
kaopai boca / boca / mouth
kaóxio fora, para / afuera / to outside
kapágó- atirar / tirar / to throw
kapi ir / ir / to go
kapiiga dinheiro / dinero / money
kapiigá papel / papel / paper
kapiigakagakai estudar / estudiar / to study
kapiigaxotoii lápis / lápiz / pencil
kapióxío outro / otro / other
kapíxi café / café / coffee
kasiitohoi virilha / ingle / groin
kaxáí mosquito / zancudo / mosquito
kaxáihi tatu / armadillo / armadillo
kaxaxái jacaré pequeno / yacare pequeño / small alligator
kaxóáhai jacaré grande / yacare grande / large alligator
koabái matar / matar / to kill
koaboópi virar / volver / to turn
koaísi doce / dulce / sweet
kobabáabopí voar / volar / to fly
kobapiaagá sono, estar com / estar con sueño / to be sleepy
kobi ver / ver / to see
kobiaí branco, claro / blanco, claro / white, clear
koíhi pequeno / pequeño / small
kokahá acordar / despertar / to awake
koo entre / entre / between, among
koóxío dentro / adentro / inside
kopaíai onça / onza / ounce preta
kopaíai preto / negro / black
kopáísi urina / orina / urine
kosihóixi lágrimas / lágrimas / tears
kositíisi reto / recto / straight
kositoai abrir / abrir / to open
kosoí olho / ojo / eye
koxoi, koxopai estômago / estómago / stomach
kóxoí macaco / mono / ape, monkey
ohoa procurar / buscar / to look for
páaxáí capim / capin / grass
pagatoi prato / plato / dish
pai padre / cura / priest
paóhoahai sucuriju / esp. de anaconda / a kind of boa snake
patoá mala / maleta / suitcase
páxaihi galinha / gallina / hen
pi espinho / espina / thorn
píaii, pío também / también / also
pibaí nadar / nadar / to swim
pibaí remar / remar / to row
pibaoi lontra / nutria / otter
piboóxio rio acima / rio arriba / up stream
pigáagi peixe-boi / esp. de animal de río / manati
pigáia tesoura (espinho-torto) / tijera / scissors
pigióxio baixar / bajar / to lower
pigióxio rio abaixo / río abajo / down stream
pihioisai agulha / aguja / needle
pihóábigí sapo / sapo / toad
pii água, chuva / água, lluvia / water, rain
pii fonte, água, rio / agua, río / water, river
pii ap banho (água entrar) / baño (agua entrar) / bath (to go to
water)
pii boi chover (água vem) / llover (agua viene) / to rain (coming
water)
pii xigiábi largo / ancho / large
piiaooi igarapé / tipo de río / narrow chanel
piibigi ave, pássaro / ave, pájaro / bird
piigiotigai mar / mar / sea
piipói remo / remo / oar
piisi algodão / algodón / cotton
piopísi capivara / capibara / capybara
pitísi aguardente / aguardient / a kind o sugar cane brandy
pixáí agora / ahora / now
pixi alto, comprido / alto, luengo / high, long
póai manga / mango / mango
poi ponta de flecha / punta de frecha / arrow point
poíxi formiga / hormiga / ant
poobahai pênis / penis / penis
poogahai flecha para pescar / frecha para pescar / arrow to fish
poogaíhiaí banana / banano, plátano / banana
sabí bravo / bravo / angry
sabí zangado / aburrido / angry
sabí baí brigar, lutar / bregar, luchar / to fight
sagía animal / animal / beast
saxaohoi umbigo / ombligo / navel
si ele / él / he (não animado)
sibáo pescar / pescar / to fish
sibíoí borboleta / mariposa / butterfly
sigíai mesmo / mismo / same
sitó levantar / levantar / to lift
sitoí ovo / huevo / egg
sohoagí soprar / soplar / to blow
soioágahái linha de costura / hilo de coser / sewing thread
soixaoxoisai bico / pico / beak
soxóá já / ya / now
soxógió há muito tempo, no futuro / nel futuro / in the future
soxógió muito tempo / mucho tiempo / many time
tá derrubar árvore / derrumbar árboles / to pull down a tree
tagasága terçado / terciado
tahoasi areia / arena / sand
tahoasi praia / playa / beach
taí folha / hoja / leaf
taí pena, pluma / pluma / feather
tai- beber / bibir / to drink
taísi machado / hacha / axe
ti eu / yo / I, me
tiapai inferior, parte / parte inferior / lower part
tiapai nádegas / nalgas / buttock
tiapai quadril, anca / cadera / hip
tigaiti cobra / culebra / snake, cobra
tigií firme, duro / duro / hard
tíhi fumo, tabaco / tabaco / tobacco
tihíihi piolho / piojo / louse
tihoahai milho / maíz / corn
tii beber / bibir / to drink
tii excremento / excremento / excrement
tiihi povo / pueblo / people
tíihí castanha do pará / nuez de brasil / brazil nut
tíihíi castanho / castaño / brown
tiipai fezes, excremento / excremento / excrement
tioái, kopaíai escuro / oscuro / dark
tiobáhai filho, criança / hijo, niño / son, child
tioiai corda, linha de pesca / hilo para pescar / thread to fish
tioíhii curto / corto / short
tioii borracha / caucho / rubber
tiooii borracha escolar / goma de borrar / rubber
tisoiaó mosca / mosca / fly
tíxisi peixe / pez, pescado / fish
tobohói saco / saco / sack, bag
toio velho / viejo / old man
toipií parintintin, o povo / el pueblo parintintin / the Parintintin
people
toogii enxada / azada / hoe
totohoi ave, esp. de / esp. de ave / a kind of bird
obs: x = ? (oclusiva glotal / oclusiva glotal / glotal stop)
xaabái, xaabi morder, mastigar / morder, masticar / to bite, to
masticate
xáabohóísi palmito / palmito / dwarf fan-palm
xaabói lago / lago / lake
xaagá, aaga estar, ter / estar, tener / to satay, to have
xaagí quati / cuati / a kind of small rodent
xaáhái mel / miel / honey
xaahoí coxa / muslo / thigh
xaai seco / seco / dry
xaaí ardido, picante / picante / hot
xaaí raiz / raíz / root
xaaí, xai pé / pié / foot
xaaíbi fino, delgado / fino, delgado / thin
xáapahaí flecha para pássaros / frecha para pajaros / arrow for birds
xaaxíoi tornozelo / tobillo / ankle
xab tocar, encostar / tocar / to touch
xab virar / volver / to turn
xabagi tucano / tucán / toucan
xabagisoi xaoxoisai serrote (tucano-bico) / serrucho / hand-saw
xabahíoi torto / tuerto / twisted
xabahíoxoi errado, incorreto / errado / wrong
xábaipi sentar / asentar / to sit
xábaipiigá sentado, estar / estar sentado / to be
seated
xabáo, aba- parado / parado / standing still
xabaxáí sozinho / solo / alone
xabaxáígio somente / solamente / only
xabíisi palha / paja / straw
xabíisi teto / techo / roof
xabóipi paxiúba / esp. de árbol / a kind of tree
xabópi empurrar / empujar / to push
xabópi voltar / volver / to return
xagai torto / tuerto / twisted
xágaísi farinha de mandioca / harina de yuca / manioc flour
xagaoa canoa (de brancos) / canoa (del blanco) / white man canoe
xagí caminho / camino / trail
xagíiti frio, estar com / tener frío / to be cold
xagikoaísai cobertor / cobertor / blanket
xahai gordo / gordo / fat
xahaigí (geração do ego) / (generación del ego) / (ego generation)
xahaigí irmão, irmã / hermano, hermana / brother, sister
xahíai gordura, graxa / gordura, grasa / fat, slush
xahoa dia / día / day
xahoa pió amanhã, ontem, anteontem / mañana, ayer / tomorrow,
yesterday
xahoahíai outro dia / otro dia / other day
xahoaí falar / hablar / to speak
xahoái noite / noche / night
xahoakohoaihio alvorada, madrugada / alba, madrugada / dawn, early
morning
xahoaó lado, ao / al lado / beside
xahoasai azul / azul / blue
xahoasai verde / verde / green
xahoasai verde, não maduro / verde, no maduro / unripe
xahoasaíi lado / lado / side
xahoigió tarde, de / a la tarde / afternoon
xahóikasí arroz / arroz / rice
xahóisi dedo do pé / dedo / toe
xai baixo (de água), raso / raso / shallow
xai, xaagá ser / ser / to be
xai, xí fome / hambre / hunger
xaí, xisaí osso / hueso / bone
xaíbaí afiar / afilar / to sharpen
xaíbái muitos (contáveis) / muchos (contables) / many
xaíbíbái, xaíbákoi muito / mucho / much
xaibóai metade / mitad / half
xaibóai parte, pedaço / parte / part
xaibogi rápido, ligeiro / rápido / fast
xaibogi-hiaba devagar (rápido não) / despacio / slow
xaibogi xáha correr (ir rápido) / correr / to run
xaig mover / mover / to move
xaihiáopí derrubar / derrumbar / to throw down
xáihoi colar / collar / necklace
xaíi face, rosto, cara / rostro, cara / face
xaipoí perna / pierna / leg
xáisi suco / jugo / juice
xaisigíai mesmo / mismo / same
xaitaoí pulseira / pulsera / bracelet
xaití amargo / amargo / bitter
xaití dormir / dormir / to sleep
xaíti cutia / esp de roedor / a kind of rodent
xáo idioma, língua / idioma, lengua / idiom, language
xáohoi manga / mango / mango
xaoíisi semente / semilla / seed
xaoíixaoi ramo / ramo / branch
xaóoáisai cana / caña / cane
xaóobaí, aobai flor / flor / flower
xaoói estrangeiro / forastero / stranger
xáooí casca de castanha / cascara de la nuez / nut's bark
xáooí, xáopai orelha / oreja / ear
xáopí bravo, raivoso / bravo, irado / brave
xaósi joelho / rodilla / knee
xaoxaagá possuir / poseer / to own, to possess
xapabaasi quadrado / cuadrado / square
xapagí muito / mucho / much
xapagí muitos (não contáveis) / muchos (no contables) / many
xapai frente / frente / front
xapai quebrar / quebrar / to break
xapai superior, parte / parte superior / upper part
xapaitaí cabelo / cabello, pelo / hair
xapaitíisi pirahã, a língua / lengua pirahã / the Pirahã idiom
xapaítoii escada (pé-cabo) / escalera / stairs
xapaó em frente de / delante de / in front of
xapapai, xapa cabeça / cabeza / head
xapi vir / venir / to come
xapisi beira, margem / margen / bank, riverside
xapisí braço / brazo / arm
xápiso casca / cáscara / bark, peel
xapixioitoii cotovelo / codo / elbow
xapó em cima / arriba / over
xapógopí assobiar / silbar / to whistle
xapógopigí alto na fala / alto en la habla / high in the speech
xapoí salgado / salado / salted
xasí cru / crudo / raw
xasí novo / nuevo / new
xasí vazio / vacio / empty
xatai cuia / calabaza cortada / dried shell of calabash
xatógó xioí calcanhar / calcañar / heel
xaxahói coçar / rascar / to scratch
xaxái pedra / piedra / stone
xi ele / él / he
xi pau / palo / stick
xi ába nada / nada / nothing
xiagái ter fome / tener hambre / to be hungry
xiaíba muito / mucho / much
xíapai esperar / esperar / to wait
xibáboí flechar / frechar / to shoot with arrow
xibái, xit bater / batir / to beat
xibaítai, xiboiti cortar / cortar / to cut
xibigihíhiio próximo / cerca / near
xibígaí avô, avó / abuelo, -a, grandfather, grandmother
xibígaí forte, ser / fuerte, ser / to be strong
xibígaí grosso, ser / ser grueso / to be thick
xibíibi mandar / mandar / to send
xibíoí fígado / hígado / liver
xibipai xaoxaagá estar com (ter febre), febre / fiebre / fever
xibóai centro / centro / center
xíbogi leite / leche / milk
xiga carregar / cargar / to carry
xigábai caba / esp. de avispa / a kind of wasp
xigagí pimenta / ají / pepper
xígai, xígatoi rabo / cola / tail
xigaó costas / espaldas / back
xigapí penetrar / penetrar / to penetrate
xigi levar / llevar / to carry
xigi trazer / traer / to bring
xigiábií como / como / like
xigihí homem / hombre / man
xigíhií carne animal / carne animal / meat
xigohoi adulto / adulto / adult
xigohói tamanduá / tamanduá / anteater
xihiabaí pagar / pagar / to pay
xihiaí pôr, colocar / poner / to put
xihiaípi plantar / plantar / to plant
xihiopí ferver / hervir / to boil
xihiópi consertar / arreglar / to repair
xihiópi cozinhar / cocinar / to cook
xihói molhado / mojado / wet
xií árvore, madeira / árbol, madera / tree, wood
xií coisa / cosa / thing
xií pano, roupa / tejido, ropa / tissue, clothe
xií xígapí costurar (furar pano)/ costurar, huecar la tella / to bore
xiiáioaí brincar / jugar / to play
xiipí casca / cáscara / bark, peel
xiipópai língua / lengua / tongue
xiití doer / doler / to ache
xiitoii cabo / mango / handle
xiohói, xohói vento / viento / wind
xioi topí descascar / descarcar / to bark
xipáaí costela / costilla / rib
xipóihií mulher / mujer / woman
xipóoí coxa / muslo / thigh
xipopáo ficar em pé / quedar-se de pié / to stay up
xipópi vertical / vertical / vertical
xisaahai gafanhoto / langosta (insec.) / grasshopper
xisai mandíbula, queixo / quijada / chin
xisaí cantar / cantar / to sing
xísai latir / latir / to bark
xisaitaí barba / barba / beard
xisapaí chifre / cuerno / horn
xísi animal / animal / beast
xisibáo flechar / frechar / to shoot with arrow
xísigihí macho (animal) / macho (animal) / male (beast)
xisigíhií carne animal / carne animal / meat
xisiihóai petróleo / petróleo / oil
xisipóai asa / ala / wing
xísipoihí fêmea (animal) / hembra (animal) / female (beast)
xisitaí pelo, pena / pello, pluma / hair, feather
xisói pente / peine / comb
xisoobái penugem / plumón / down
xitaí folha / hoja / leaf
xitaigó suar (estar suado) / sudar / to sweat
xitaíxi pesado / pesado / heavy
xitaoí, xitaopai nariz / nariz / nose
xítiixisi peixe / pez, pescado / fish
xitió atrás / atrás / behind
xitohói velho, grande / viejo, grande / old, big
xitopí tirar / quitar / to draw out
xitósi, xitóhoi testículos / testículo / testicle
xixóhoi pilão / pilón, mortero / pestle
xixóíhi fraco / flaco / weak
xoába alto (de água) / alto (de água) / high (of water)
xoabái matar / matar / to kill
xoái buscar / buscar / to search
xoái mão / mano / hand
xoaíi polegar / pulgar / thumb
xobahoagí puxar / tirar / to pull
xobai atirar, jogar / arrojar / to throw
xobi ver / ver / to see
xogaí campo, horta / campo, huerta / field, kitchen gard
xogaí roça / roza, chacra / plantation
xogi querer / querer / to want
xogií grande / grande / large, big
xogií largo / ancho / large
xogió inteiro / entero / whole
xogió todo / todo / all
xohoái comer / comer / to eat
xohoaíi espinha dorsal / espinazo / backbone
xoi tempo (ambiente) / tiempo (ambiental) / weather
xoí kahápi caçar (ir para o mato) / cazar / to hunt
xoíhi estreito / estrecho / narrow
xoíhi pequeno / pequeño / small
xoíhi pouco / poco / few
xóií aranha / araña / spider
xoíiígaoí junta (do corpo), articulação / aticulación /
articulation, joint
xooáo comprar / comprar / to buy
xóohói lagarta / oruga / caterpillar
xooí buraco / hueco / hole
xoói palma (no corpo) / palma (del cuerpo) / palm (of body)
xooí, xoi mata / bosque / forest
xoóohoi tracajá / tracayá, esp. de tortuga / tracajá turtle
xooópaíhi barata / cucaracha / cockroach
xoóti morno / tibio / tepid
xoóxio mato, para o / para el bosque / to the forest
xopái dedo / dedo / finger
xopáohoai trabalhar / trabajar / to work
xopí tirar, roubar / robar / to rob
xópi chutar / chutar / to kick
xopíi lavar / lavar / to wash
xopípa sombra / sombra / shadow
xopói unha / uña / nail